علائم آسیب عصب سیاتیک: نشانه آسیب طولانی ترین عصب از لگن تا کف پا

درد سیاتیک، که هر ساله هزاران نفر را مبتلا می‌کند، نوعی درد پایین کمر است که از کمر به سمت پایین ران منتشر می‌شود. این درد معمولاً با علائم آزاردهنده همراه است و بر زندگی و فعالیت‌های روزمره بیماران تأثیر منفی می‌گذارد. درد پایین کمر در اکثر موارد با درد سیاتیک همراه است، اگرچه این ارتباط همیشگی نیست. درد سیاتیک به عنوان یک درد سوزشی شدید توصیف می‌شود که در ناحیه اطراف عصب سیاتیک منتشر می‌شود.

بیماران مبتلا به درد سیاتیک عموماً احساس گزگز و بی‌حسی در پا دارند و در نقاط توزیع عصب سیاتیک، مانند زانو و نزدیک کف پا، درد احساس می‌کنند. عامل اصلی آسیب عصب سیاتیک معمولاً فتق دیسک است، اما اسپاسم و گرفتگی عضلات، هیپرتروفی یا افزایش حجم رباط نیز ممکن است به آسیب عصب سیاتیک منجر شوند.

آسیب عصب سیاتیک نشانه چیست؟

عصب سیاتیک بلندترین عصب بدن است که از پایین ستون فقرات شروع می‌شود، در انتهای ستون فقرات به دو شاخه تقسیم می‌شود و هر شاخه در امتداد یک پا رو به پایین تا کف پا ادامه پیدا می‌کند. درد سیاتیک پی‌آمد تحریک شدن عصب سیاتیک است. در این بخش با چهار علت اصلی درد و آسیب عصب سیاتیک آشنا می‌شوید.

فتق دیسک

فتق دیسک بین‌مهره‌ای یکی از شایع‌ترین علل آسیب عصب سیاتیک است. فتق به معنای برجستگی یا بیرون‌زدگی است. دیسک بین‌مهره‌ای لایه محافظی اسفنجی است که بین مهره‌های ستون فقرات قرار دارد. دیسک لایه بیرونی محکمی دارد که از غضروف تشکیل می‌شود و مرکز نرم ژلاتینی دیسک مانند ضربه‌گیر عمل می‌کند. اگر لایه بیرونی دیسک به دلیل بالا رفتن سن یا آسیب‌دیدگی ضعیف شود، مرکز نرم دیسک از دیواره ضعیف دیسک بیرون می‌زند ـ این عارضه اصطلاحاً فتق یا پارگی دیسک گفته می‌شود.

هر یک از پنج جفت ریشه عصبی که منشأ عصب سیاتیک را تشکیل می‌دهند، ممکن است به دلیل فتق دیسک تحت فشار قرار بگیرند. علاوه بر این که برجستگی دیسک به ریشه عصب فشار می‌آورد، مواد شیمیایی مرکز دیسک که از شکاف موجود در دیواره دیسک بیرون می‌زند نیز ریشه عصب را تحریک می‌کند و به التهاب دامن می‌زند. ترکیب التهاب و تحت فشار قرار گرفتن عصب باعث احساس درد در امتداد عصب سیاتیک می‌شود.

خار استخوانی

خار استخوانی یا استئوفیت به زائده استخوانی گفته می‌شود که روی لبه‌های مفصل ایجاد می‌شود. خار استخوانی در اثر ابتلا به عارضه‌هایی مانند آرتروز در محل ساییدگی غضروف و سایش استخوان‌ها روی هم به وجود می‌آید. بدن برای محافظت از خود استخوان‌های جدیدی را در لبه مفاصل ایجاد می‌کند. این استخوان جدید همان خار استخوانی است.

خار استخوانی به خودی خود دردناک نیست، اما خار استخوانی متاسفانه روی عصب‌ها یا استخوان جدید ساییده می‌شود و به مشکلات متعدد دامن می‌زند. خار استخوانی ستون فقرات ممکن است وارد فضای متعلق به عصب‌ها شود و در نتیجه درد سیاتیک شروع شود.

تنگی کانال نخاعی

منظور از تنگی کانال نخاعی در ناحیه کمر تنگ شدن فضایی است که در اختیار عصب‌های مهره‌های کمری قرار دارد. تنگ شدن کانال نخاعی باعث تحت فشار قرار گرفتن عصب‌ها می‌شود که کمر درد، منتشر شدن درد در امتداد عصب سیاتیک، بی‌حسی و ضعف پا را به دنبال دارد.

برخی بیماران دچار تنگی کانال نخاعی با هیچ علامتی مواجه نمی‌شوند، عده‌ای احساس دردی در پایین کمر می‌کنند که در باسن و پا منتشر می‌شود، تعدادی نیز فقط پایشان درد می‌گیرد. درد غالباً هنگام ایستادن یا راه رفتن شروع می‌شود. تنگی کانال نخاعی در میان سالمندان شایع‌تر است.

 اسپوندیلولیستزی

اسپوندیلولیستزی به سر خوردن یک مهره روی مهره زیری گفته می‌شود. این سرخوردگی نظم کانال نخاعی را به هم می‌زند و  باعث تحت فشار قرار گرفتن ریشه‌های عصب سیاتیک می‌شود.

اسپوندیلولیستزی در بزرگسالان عموماً در مهره‌های چهارم و پنجم کمری (L4 و L5) مشاهده می‌شود و مهره L4  روی مهره L5 رو به جلو سر می‌خورد. اسپوندیلولیستزی نتیجه ابتلا به بیماری‌های فرسایشی ستون فقرات مانند آرتریت است.

سندرم پیریفورمیس

سندرم پیریفورمیس یکی از علل نامتداول درد سیاتیک است. پیریفورمیس عضله‌ای است که زیر عضلات سرینی باسن قرار دارد. عملکرد عضله پیریفورمیس این است که رو به بیرون بچرخد و مفصل ران را پایدار کند. عصب سیاتیک دقیقاً از زیر عضله پیریفورمیس می‌گذرد.

سندرم پیریفورمیس زمانی بروز می‌یابد که عضله پیریفورمیس منقبض شود یا ورم کند. در چنین حالتی عضله به عصب سیاتیکی که زیرش قرار دارد، فشار می‌آورد. عصب سیاتیک از هر هفت نفر در یک نفر به جای آن که از زیر عضله پیریفورمیس بگذرد، از درون عضله رد می‌شود ـ این افراد مستعد مشکلات عصب سیاتیک هستند.

علل دیگر درد سیاتیک

توموری که به نخاع یا ریشه‌های عصب فشار می‌آورد، نیز می‌تواند علت درد سیاتیک باشد. کمردرد شدیدی که مفصل‌های ران و کف پاها را نیز درگیر کند، از دست دادن کنترل مثانه یا روده یا ضعف عضلات می‌تواند پی‌آمد تومور ستون فقرات باشد. آسیب‌ دیدن ستون فقرات در سوانحی مانند تصادف خودرو منجر به درد سیاتیک می‌شود.

سه نشانه مهم آسیب دیدن عصب سیاتیک

نشانه‌های متعددی علامت آسیب دیدن عصب سیاتیک است که از میان آنها سه نشانه هشدار دهنده از همه شایع‌تر است. بروز یکی از این سه نشانه احتمال آسیب دیدن عصب سیاتیک را مطرح می‌کند. وجود هر سه نشانه این احتمال را به یقین نزدیک می‌کند.

• یک پا: تحت فشار قرار گرفتن عصب سیاتیک معمولاً یک پا را درگیر می‌کند و درد به ندرت در هر دو پا احساس می‌شود. عصب سیاتیک معمولاً در نقطه‌ای پایین‌تر از محل انشعاب تحت فشار قرار می‌گیرد و چون هر شاخه عصب به یک پا مربوط می‌شود، بنابراین علائم در یک پا احساس می‌شود. هرچند آسیب‌دیدگی عصب سیاتیک غالباً با درد پایین کمر همراه است، اما درد یک پا معمولاً علامت شاخص آسیب عصب سیاتیک محسوب می‌شود.
• درد تیرکشنده و برق‌آسا: شدت درد سیاتیک از درد خفیف، احساسی ناخوشایند تا درد شدید و طاقت‌فرسا متغیر است. درد سیاتیک از عضله نشأت نمی‌گیرد و عموماً نتیجه تحت فشار قرار گرفتن عصب است. عصب‌ها پالس‌های الکتریکی را ارسال می‌کنند، بنابراین عصب‌هایی که تحت فشار قرار می‌گیرند، دردی برق‌آسا را به مغز ارسال می‌کنند که از گزگز تا دردی سوزشی، شبیه به صاعقه زدن در پا متغیر است.
• ضعف: احساس ضعف در زانو می‌تواند نشانه آسیب دیدن عصب سیاتیک باشد. بی‌حسی نیز یکی از دیگر نشانه‌های آسیب دیدن عصب سیاتیک است. هرچند درد علامتی است که اغلب بیماران را وادار به مراجعه به پزشک می‌کند، اما به نظر پزشکان ضعف نشانه مهم‌تری از درد است.

اگر احتمال می‌دهید که آسیب دیدن عصب سیاتیک علت دردتان است، بهتر است برای تایید تشخیص خودتان به پزشک مراجعه کنید. در صورت بروز علائم زیر باید به سرعت به پزشک مراجعه کنید:

• از دست دادن کنترل مثانه یا روده: بی‌اختیاری ادرار یا مدفوع می‌تواند نشانه ابتلا به سندرم کودا اکوینا باشد. سندرم کودا اکوینا عارضه نادری است که در اثر فتق دیسک ایجاد می‌شود. چنانچه این سندرم به سرعت درمان نشود، ممکن است بیمار فلج شود. تصور نکنید که این عارضه خودبه خود برطرف می‌شود. درمان این عارضه به جراحی فوری نیاز دارد.
• جراحت شدید یا تصادف: چنانچه در سانحه یا تصادفی آسیب دیدید، عاقلانه‌ترین کار این است که به پزشک مراجعه کنید و از حدس و گمان زدن درباره وضعیتتان خودداری کنید.
• درد ناگهانی شدید همراه با ضعف عضلانی: تاکید در این علامت بر روی شروع ناگهانی درد شدید است.

تشخیص آسیب عصب سیاتیک

پزشک عمومی پرونده پزشکی بیمار را بررسی می‌کند و معاینه بالینی کاملی را، به خصوص بر روی ستون فقرات و پاها انجام می‌دهد. همچنین پزشک از بیمار می‌خواهد که حرکات خاصی را انجام بدهد تا بتواند قدرت و انعطاف‌پذیری عضله و واکنش‌های بیمار را بررسی کند.

چون آسیب عصبی یا فتق دیسک در عکس رادیوگرافی دیده نمی‌شود، رادیوگرافی برای تشخیص آسیب عصب سیاتیک کاربرد ندارد، اما چون اسپوندیلولیستزی، خار استخوانی، تنگ شدن فضای دیسک و بیماری استخوانی در عکس رادیوگرافی قابل مشاهده است، عکسبرداری می‌تواند برای تشخیص دقیق علت آسیب‌دیدگی عصب سیاتیک مفید باشد. اگر علائم شدید یا مداوم باشد یا تشدید شود، پزشک دستور می‌دهد که سی تی اسکن یا MRI برای تشخیص علت آسیب دیدن عصب سیاتیک انجام شود.

بااین حال لازم به ذکر است که نتایج روش‌های تصویربرداری غالباً با علائم همخوانی ندارد. مشکلاتی مانند ناهنجاری‌های دیسک، خارهای استخوانی و سرخوردگی مهره غالباً در اسکن بیمارانی دیده می‌شود که کمردرد یا هیچ گونه علائم دیگری ندارند.

پزشک با توجه به علائم بیمار و نتایج آزمایش‌های تشخیصی، بیمار را برای ارزیابی بیشتر و درمان به متخصصینی مانند جراح ستون فقرات معرفی می‌کند.

درمان آسیب عصب سیاتیک

آسیب عصب سیاتیک به راحتی قابل درمان است و جراحی فقط در موارد نادر و شدید ضرورت می‌یابد. درمان‌های خانگی متعددی برای رفع علائم وجود دارد.

• سرما و گرما درمانی: در چند روز نخست آسیب‌دیدگی از کیسه یخ برای کاهش ورم استفاده کنید و پس از آن نیز از پدهای گرمایی برای تسکین درد کمک بگیرید. اگر دردتان برطرف نشد، به طور متناوب از سرما درمانی و گرما درمانی استفاده کنید.
• مسکن‌های بدون نسخه و تجویزی: دستورات پزشک را درباره مصرف مسکن رعایت کنید و از مصرف طولانی مدت مسکن‌ها برای کنترل درد خودداری کنید.
• ورزش و تمرین‌های کششی: تولید اندورفین‌ها، یعنی مسکن‌های طبیعی بدن یکی از مزایای ورزش درمانی است. بهتر است برای اطلاع از بهترین برنامه ورزشی و تمرین‌های کششی مخصوص درمان آسیب عصب سیاتیک با متخصص فیزیوتراپی مشورت کنید.

فیزیوتراپی برای تسکین درد عصب سیاتیک 

پزشکان به طور کلی توصیه می‌کنند که فعالیت‌های روزمره‌تان را حتی‌الامکان طبق روال روزمره انجام بدهید، چون عدم فعالیت درد سیاتیک را تشدید می‌کند. طب فیزیکی و فیزیوتراپی نیز برای تسکین درد مفید است. روش درمان درد سیاتیک به روش فیزیوتراپی مشابه درمان دردهای دیگر است. متخصص فیزیوتراپی ارزیابی کاملی را برای تعیین علت بروز علائم سیاتیک انجام می‌دهد. طرح درمان براساس یافته‌های معاینه و آزمایش‌های تشخیصی تهیه می‌شود. متخصص فیزیوتراپی برای درمان درد سیاتیک معمولاً از روش‌های زیر استفاده می‌کند:

• درمان دستی
• متحرک‌سازی مفصل
• متحرک‌سازی مفصل نرم
• تقویت عضلات مرکزی
• اصلاح حالت اندامی و مکانیک بدن
• تمرین‌های تقویتی
• تمرین‌های کششی
• ورزش ایروبیک

اگر به طور منظم ورزش کنید، بدن بهتر می‌تواند درد را تسکین بدهد. ورزش حتی می‌تواند درد سیاتیک را کاهش دهد یا از عود درد و آسیب سیاتیک جلوگیری کند.

تزریق انتخابی در ریشه عصب و اطلاعاتی درباره علائم آسیب عصب سیاتیک

تزریق در ریشه عصب انتخابی (SNRI) با هدف تحویل مستقیم دارو به ریشه عصب ملتهب در محل خروج از نخاع انجام می‌شود. ریشه‌های عصب‌های نخاعی در امتداد ستون فقرات قرار دارند و مسئول ارسال و دریافت سیگنال‌های حسی و حرکتی در سراسر بدن هستند. ریشه‌های عصب از نخاع خارج می‌شوند و در قالب زیرساخت پیچیده‌ای از عصب‌ها منشعب می‌شوند.

نزدیک بودن ریشه‌های عصب‌های نخاعی به ستون فقرات متاسفانه باعث می‌شود که این ریشه‌های عصبی در اثر ابتلا به عارضه‌های مختلف ستون فقرات مانند تنگی کانال نخاعی، سندرم فاست، فتق دیسک یا آسیب‌دیدگی سیاتیک به راحتی تحریک شوند و تحت فشار قرار بگیرند ـ آسیب دیدن عصب سیاتیک پی‌آمد تحت فشار قرار گرفتن عصب سیاتیک، یعنی بلندترین عصب بدن است که از لگن تا کف پا امتداد دارد.

چنانچه علائم هر عارضه دردناکی در مراحل اولیه تشخیص داده شود، روند درمان و دوران  بهبود تسهیل می‌شود.  بیمارانی که تزریق انتخابی در ریشه‌های عصب را انجام می‌دهند، معمولاً در مقایسه با بیمارانی که منتظر تشدید علائم برای شروع درمان می‌مانند، واکنش بهتری نشان می‌دهند.

مراحل و مزایای تزریق انتخابی در ریشه عصب

ابتدا ناحیه تزریق به طور موضعی بی‌حس می‌شود، سپس متخصص سوزن را با توجه به تصاویر فلوئوروسکوپی وارد آستین ریشه عصب (ماده چربی دور عصب) می‌کند. ماده حاجب تزریق می‌شود تا اطمینان حاصل شود که ماده می‌تواند بدون مشکل دور ریشه عصب جریان پیدا کند، سپس داروی بی‌حسی و داروی ضدالتهابی کورتیکواستروئید تزریق می‌شود.

تزریق در ریشه عصب هم کاربرد تشخیصی و هم کاربرد درمانی دارد. چنانچه تزریق داروی بی‌حسی در ریشه عصب باعث تسکین موقتی درد شود، مشخص می‌شود که آن ریشه عصبی خاص منشأ درد یا علائم دیگری مانند گزگز، بی‌حسی یا ضعف عضلات است.

اگر کورتیکواستروئید در ریشه عصب صحیح تزریق شود، این داروی طولانی‌اثر ریشه عصب تحریک شده را آرام می‌کند، به التیام آسیب‌دیدگی کمک می‌کند و درد را تسکین می‌دهد.

تزریق انتخابی در ریشه عصب چقدر طول می‌کشد؟

تزریق انتخابی در ریشه عصب در کمال ایمنی و به صورت سرپایی انجام می‌شود. این عمل از زمان آماده‌سازی تا پایان معمولاً 20 دقیقه طول می‌کشد و پس از آن بیمار مدت کوتاهی تحت نظر گرفته می‌شود.

نتایج مورد انتظار تزریق

تزریق انتخابی در ریشه عصب درمانی ایمن و موثر برای دردی است که در ستون فقرات منتشر می‌شود. البته اگر تزریق توسط متخصص ستون فقرات انجام نشود، احتمال آسیب دیدن عصب وجود دارد. بیماران به دلیل ضعف یا بی‌حسی موقتی که پس از تزریق در بازو یا پا احساس می‌کنند، تا چند ساعت اجازه رانندگی ندارند.

به بیماران توصیه می‌شود که پس از تزریق تا پایان روز استراحت کنند و فعالیت‌های روزمره‌شان را از روز بعد دنبال کنند. محل تزریق در ابتدا کمی دردناک است، اما مزایای تزریق بعد از چند روز احساس می‌شود.

کنترل کردن علائم آسیب سیاتیک

همان‌طور که حتی وقتی احساس می‌کنید، حالتان خوب است، پزشک از شما می‌خواهد که مصرف داروهای فشار خون را همچنان ادامه بدهید، پزشکان توصیه می‌کنند که درمان فیزیوتراپی سیاتیک را حتی پس از فروکش کردن درد دنبال کنید. تقویت پایین کمر و ستون فقرات و نگه داشتن این ساختارها در وضعیت مناسب کمک می‌کند تا درد و علائم آسیب عصب سیاتیک را کنترل کنید.

پزشکان توصیه می‌کنند که حالت اندامیتان را اصلاح کنید و همواره سعی کنید که حالت اندامی صحیح را حفظ کنید. اگر ساعت‌های طولانی پشت میز می‌نشینید، باید به اصول ارگونومی توجه کنید. صندلی خوبی انتخاب کنید که پشتی و تکیه‌گاه مناسبی داشته باشد و وقتی روی آن می‌نشینید، پاهایتان به راحتی روی زمین قرار بگیرد. اگر صندلیتان دسته دارد، حتماً از آنها استفاده کنید. بهتر است یک میز ایستاده هم داشته باشید تا مجبور نباشید که تمام روز بنشینید.

به روش حرکت کردن و راه رفتنتان در طول روز توجه کنید. نباید هنگام راه رفتن قوز کنید. برای بلند کردن اشیای سنگین باید از زانو، و نه از کمر خم شوید. وقتی بار سنگینی را نگه داشته‌اید، هرگز از کمر نچرخید. به خاطر بسپارید که عصب سیاتیک از ستون فقرات خارج می‌شود، بنابراین با ستون فقراتتان با احترام رفتار کنید تا دچار درد سیاتیک نشوید.